Nhiều lần, bệnh nhân của tôi rất quan tâm, lo ngại về việc
thuốc “hết hạn”, quá “đát”, cho dù trên lọ thuốc ghi rõ là còn vài ba ngày nữa
mới hết hạn. Về đến nhà, tôi mở tủ lạnh ra, thì, ôi thôi, một mớ đồ ăn cũng đã
“hết hạn”, và quá “đát”. Bệnh nhân của tôi, nhiều người sẵn sàng quăng thuốc
vào thùng rác, và lũ “Mỹ con” nhà tôi cũng thế, nhanh tay vứt đồ ăn vào thùng
rác cho dù có những thức ăn đóng hộp chưa khui ra bao giờ.
Nhớ lại thời còn ở Việt Nam, tôi đã từng đi lượm đồ ăn hay
thuốc men từ những “hầm bứa” mà quân đội Mỹ quăng đồ hết hạn vào đấy. Cho đến
giờ phút nầy tôi vẫn còn sống “nhăn răng”, chẳng chết con ma nào, và đang viết
bài “hết hạn” cũng nhờ vào những “của quý” lượm được từ những hố rác ấy. Thế
thì, đâu là giới hạn của sự an toàn của đồ ăn hay thuốc men đã hết hạn?
1/. Đồ ăn “hết hạn”.
Trước tiên hãy bàn về sự “hết hạn” đồ ăn.
Ở Mỹ, chỉ có thức ăn của trẻ sơ sinh thì mới “bắt
buộc” (mandatory) ghi ngày hết hạn. Một số tiểu bang cũng bắt buộc ghi ngày hết
hạn trên các thực phẩm chế biến từ sữa (diary products). Còn lại, việc ghi ngày
hết hạn trên nhãn hiệu của các loại thực phẩm chỉ có tính cách “tự nguyện” mà
thôi, voluntary system of labeling. Như thế, trên lý thuyết, không ghi ngày hết
hạn thì cũng chả sao!
Cũng vì tính cách tự nguyện tự giác
cho nên thực phẩm được dán nhãn, được tự biên tự diễn theo nhiều cụm từ khác
nhau, như “expiration date”, “sell by date”, “best if used by (or before)
date”, “guaranteed fresh date”, “pack date”… Tất cả những cụm từ nầy đều đặt nặng
yếu tố phẩm chất của thức ăn nhiều hơn là sự an toàn của thức ăn. Chúng không
có nghĩa là tới ngày “hết hạn” ghi trên nhãn hiệu là đồ ăn sẽ biến thành chất độc.
Tuy nhiên, những cụm từ nầy nhằm để bảo vệ sự an toàn của nhà sản xuất thực phẩm
nhiều hơn là cho người tiêu thụ. Thứ nhất, sau ngày hết hạn, người dùng có
“chuyện gì” thì ráng chịu vì “I told you so”. Thứ nhì, một hình thức doạ dẫm để
người “yếu bóng vía” vứt đồ ăn vào thùng rác và đi mua thêm thức ăn mới.
Để đơn giản hoá, hãy nhớ một số
quy tắc chung cho thực phẩm được xem là an toàn để dùng, “sau ngày hết hạn” ghi
trên nhãn:
– Sữa tươi có thể dùng một tuần sau ngày hết hạn.
– Trứng gà, từ 3 đến 5 tuần.
– Thịt gà, thịt vịt, đồ biển phải nấu hay đông lạnh trong
vòng một đến hai ngày. Còn thịt bò, thịt heo phải nấu hay đông lạnh sau 3 đến 5
ngày. Một khi đồ ăn đã được đông lạnh thì sẽ giữ được vĩnh viễn bất kể
ngày hết hạn.
Đồ hộp, đồ đóng chai chưa khui có thể
giữ được 18 tháng sau ngày hết hạn nếu bảo quản trong chỗ mát. Nếu lon đồ
hộp bị phồng lên là dấu hiệu có vi trùng, thì phải vất bỏ cho dù chưa hết hạn.
Tất cả các thức ăn khác, nhất là thức
ăn do chính mình nấu nướng hay mua ở tiệm về thì phải dựa vào sự nhận xét và
phán đoán của người dùng bằng cách quan sát, ngửi mùi và nếm. Nếu thấy không ổn
thì quăng ngay. Đừng có tiếc.
Vì thế, để khỏi phải đương đầu với vấn
nạn quá nhiều đồ ăn hết hạn, ta không nên tích luỹ, đầu cơ nhiều đồ ăn nhất là
các loại đồ ăn đóng hộp, đóng bao, đóng bì. Riêng đồ ăn tươi thì chỉ nấu ăn vừa
đủ bữa, và… ăn ít lại! Ăn ít sống lâu, và đỡ stress vì phải lo chuyện thức ăn bị…
hết hạn.
2/. Thuốc men “hết hạn”.
Bây giờ bàn tới thuốc men “hết hạn”. Nói
chung, bạn không mất mạng vì dùng thuốc quá hạn, trừ một vài trường hợp phải cẩn
thận.
Dĩ nhiên, tôi không khuyên bạn cứ uống
bừa những thuốc quá hạn kỳ ghi trên nhãn, và bạn phải hỏi thăm bác sĩ về những
những loại thuốc đang uống, nếu lỡ quá hạn có nguy hiểm gì hay không. Nếu lỡ
thì một vài viên “quá đát” cũng không sao, vì hầu hết thuốc không tự dưng hết
hiệu lực qua đêm sau ngày hết hạn, và cũng không tự dưng biến thành thuốc độc,
hay hôi thúi như đồ ăn ngay sau ngày hết hạn. Trong lịch sử y khoa chưa có một
loại thuốc hết hạn nào gây ra ngộ độc cả. Trên thực tế, rất nhiều thuốc hết hạn
đã cứu được rất nhiều mạng người ở những nước nghèo, trong tình trạng khó khăn.
Trong đó có cả tôi trong thời kỳ chiến tranh Việt Nam!
Điều đúng là thuốc càng để lâu càng
mất dược tính. Những thành phần cấu tạo nên thuốc có thể từ từ yếu đi theo
thời gian vì thế dược tính không còn đảm bảo 100% sau ngày hết hạn. Năm 2006, một
nghiên cứu đăng trên tờ báo dược khoa, Journal of Clinical Pharmacology
cho thấy 88% thuốc, nếu bảo quản trong điều kiện tốt vẫn còn hiệu lực tối thiểu
12 tháng, và trung bình đến 5 năm sau ngày hết hạn. Một số thuốc vẫn còn hiệu lực
lâu hơn nữa. Một vài thí dụ nêu ra: thuốc trụ sinh Doxycyclin vẫn còn 80%
dược tính sau 20 năm, thuốc Cipro (ciprofloxacin) vẫn còn tốt sau 12 năm, và
thuốc phóng xạ muối potassium iodide vẫn còn hiệu lực sau 18 năm!
Tuy nhiên, vấn đề là mỗi loại thuốc
đều có một thời hạn hiệu lực khác nhau sau ngày mãn hạn, và, khác với đồ ăn, bạn
không thể nếm, ngửi, để biết.
Quy tắc chung, những loại thuốc không cần toa bác sĩ
như thuốc bổ, thuốc nhức đầu Tylenol chẳng hạn, hay những loại thuốc dùng ngoài
da, như kem trị ngứa thì có thể dùng sau ngày hết hạn “một chút”. Ngoài ra tất
cả những loại thuốc trị bệnh, thí dụ như những loại thuốc trị bệnh tim, thuốc
trị dị ứng hen suyễn khẩn cấp chẳng hạn, thì không nên “liều mạng” với chúng.
Sau đây là một số thuốc cần phải
thay thế, sau ngày hết hạn:
– Thuốc trị các bệnh thần kinh như phenytoin,
carbamazepine, lamotrigine, và oxcarbazepine
– Thuốc trị bệnh kinh phong như Dilantin, phenobarbital
– Thuốc trị bệnh tim, Nitroglycerin
– Thuốc loãng máu, Warfarin
– Procan SR
– Theophylline
– Digoxin
– Thuốc bướu cổ, Thyroid levothyroxine sodium
– Paraldehyde
– Thuốc ngừa thai, Oral contraceptives
– Thuốc Epinephrine (Epi-Pen) trị dị ứng khẩn cấp như khi bị
ong đốt chẳng hạn
– Insulin
– Các loại thuốc nhỏ mắt.
Tương tự như thức ăn, để khỏi phải lo lắng về thuốc men khi
quá hạn, ta nên tránh mua và “tàng trữ” lung tung những loại thuốc bổ linh
tinh, lang tang mà nghiên cứu cho thấy chẳng có ích lợi gì cả. Chúng ta ngộ độc
vì uống qua nhiều… thuốc bổ chứ không phải vì thuốc quá hạn. Riêng với thuốc của
bác sĩ cho toa thì phải uống hết, uống đúng theo lời dặn bác sĩ, không nên uống
một phần toa thuốc một cách tuỳ hứng, vui thì uống, buồn thì không.
Trong cuộc sống, chúng ta có quá nhiều
ngày “hết hạn” để nhớ, thí dụ như ngày trả tiền “bill” điện nước, điện thoại,
internet; ngày trả thuế… mà từ ngữ Mỹ gọi là “deadline”. Ở Mỹ có hai cái
deadline gần như chắc chắn, đó là ngày trả thuế và ngày trả… nợ đời. Một cái có
thể gia hạn được còn một cái thì không.
Bạn có biết, người ta dùng chữ
“expiration date” để chỉ ngày hết hạn của thuốc, nhưng trong y khoa, chúng tôi
dùng chữ “expired” để nói về một bệnh nhân vừa mới qua đời? Chúng ta đều biết,
ai cũng có một ngày “hết hạn”, chỉ khác với thuốc men và đồ ăn, ngày đó sẽ đến
cho mỗi người, mà khi chào đời, nhãn hiệu không ghi rõ. Vì thế, ta nên tận dụng
từng giây phút khi cuộc sống còn hiệu năng, còn tươi tốt, “best if used by (or
before) date”, “guaranteed fresh date”. Vì, khác với thuốc men và đồ ăn, sau
ngày hết hạn, là thật sự chấm hết, chúng ta không còn cơ hội để gia hạn tiếp tục
nữa. Bạn nhé.
Theo BS. Hồ Ngọc Minh
